Narodno pozorište u Beogradu

Počeci
Te, 1868. godine, kada je osnovano Narodno pozorište u Beogradu, Srbija je jedva imala nešto preko milion i dve stotine hiljada stanovnika. Celokupna srpska prosveta je raspolagala sa 423 učitelja muških i 54 „učiteljke“ ženskih osnovnih škola. Beograd je tek prešao cifru od 25.000 žitelja koji su stanovali u 3.444 kuće. Na jednog činovnika dolazilo 68 stanovnika, na jednog nastavnika 262, na jednog lekara 442, a na jednog advokata 1481 stanovnik. Šezdesetih godina XIX veka Beograd je jedno veliko selo na pola puta od otomanske ka evropskoj civilizaciji. U njemu žive trgovci, zanatlije, činovnici, vojnici, seljaci, nadničari i besposličari. Kuće, zanati, moda – prilagođavaju se sve više zapadnjačkim ukusima; „gefrorenes“ i šampanj se javljaju pored boze, alve i sudžuka; na balovima se igraju kola i polke. Ulice su uske, krivudave, nečiste i neosvetljene; četrdeset beogradskih ćorsokaka služi za bacanje otpadaka; u njemu nema kanalizacije i vlada oskudica u pijaćoj vodi. Međutim, žeđ za prosvetom, kulturom i naukom u oslobođenoj zemlji bukti zajedno sa željom da se dovrši delo narodnog oslobođenja i ujedinjenja. Tako je Beograd, koji je tek zakoračio na put svoga razvoja, imao 1968. godine Veliku školu sa tri fakulteta – jednu punu i jednu nepotpunu gimnaziju, Realku, Višu žensku školu, Srpsko učeno društvo, Narodnu biblioteku, Narodni muzej, Narodnu čitaonicu, Prvo pevačko društvo, Državnu štampariju, a Srbija ima 44 pitomaca na studijama u inostranstvu, kojima će biti namenjena uloga intelektualnog vođstva po povratku u zemlju...
Posle više pokušaja, koji datiraju još od 1842, da se u Beogradu osnuje stalno profesionalno pozorište, a koji su iz različitih razloga bili kratkog daha ali su nedvosmisleno pokazali da ovoj zemlji i njenoj prestonici teatar treba – 1868. je osnovano Narodno pozorište u Beogradu. Prva predstava, „Đurađ Branković“ Karolja Obernjaka, održana je (po novom kalendaru) 22. novembra 1868. u gostionici „Kod engleske kraljice“, koja je sledećih godinu dana bila privremeni dom našeg Pozorišta.

NOVI TEATAR
Pokušaje osnivanja stalnog teatra pratili su i pokušaji da se ovoj instituciji obezbedi i adekvatno zdanje: predstave su igrane u magacinu Carinarnice (Teatar na Đumruku), u salama hotela (Teatar „Kod jelena“), u Kneževoj pivari, u kafanama („Kod Krune“ i „Kod engleske kraljice“). Prvi ozbiljniji pokušaj podizanja namenske teatarske zgrade bio je iniciran od strane Odbora „Ljubitelji narodne prosvete“ i Pozorišnog odbora koji su organizovali sakupljanje dobrovoljnih priloga. Vlada Kneževine Srbije je dala 2.000 dukata i poklonila zemljište na Zelenom vencu od 228 kvadratnih metara, sam knez Aleksandar Karađorđević priložio je 1.000 dukata i 80 kubnih hvati kamena, Miša Anastasijević je dao 500 dukata... Po postojala su tri plana: arhitekte Jana Nevole – Čeha, arhitekte Josifa Kasana – Italijana i treći, tada poznatog preduzimača Štajnlehnera. Podizanje zgrade skromnog izgleda na Zelenom vencu počelo je 11. septembra 1852. godine, prema Kasanovom planu, a dozvolu da izvodi građevinske radove dobio je Štajnlehner. Ovaj pokušaj osujetilo je pre svega nepogodno, podvodno zemljište, ali i nedostatak novca. Na istoj lokaciji je tri godine kasnije, uz kredit od 10.000 dukata koji je odobrila Vlada (s tim da se u zgradu smeste i muzej i biblioteka), načinjen pokušaj da se zemljište ojača drvenim šipovima, ali bez uspeha. U zimu 1867/68. zbilo se drugo, veoma značajno gostovanje Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada u Beogradu, čija trupa je izvela šezdeset četiri predstave u neadekvatnim salama „Kod Krune“ i „Kod engleske kraljice“. Ostaće zapisano da je knez Mihailo, posle jedne od tih predstava, saopštio istorijsku odluku: „Sazidaću ja vama teatar za sebe pa ćete biti sasvim zadovoljni“.

Tako, po osnivanju Narodnog pozorišta, Knez i Državni savet određuju novu lokaciju za pozorišnu zgradu – bivši turski plac kod Stambol-kapije. Obnavlja i davanje priloga, sam priloživši pet hiljada dukata. Nažalost, on nije dočekao početak radova, jer je ubijen 3. juna 1868. godine, pa je kamen temeljac postavio knez Milan. Veruje se da je projektant pozorišne zgrade kod Stambol-kapije bio arhitekta Aleksandar Bugarski, mada po sačuvanim dokumentima to nije sasvim izvesno. U proleće 1868. je organizovana licitacija za izvođenje radova, a posao je opet dobio Štajnlehner. Ugovor je zaključen 23. maja 1868. za 12.550 dukata s dodatkom preostalog materijala od pozorišta na Zelenom vencu i oko 150 kubnih hvati kamena od starih turskih kuća sa Stambol-kapije. Gradnja je izvedena veoma brzo. Zemljani radovi su počeli 29. maja, a kamen temeljac je položen 18. avgusta 1868. godine. Zgrada je stavljena pod krov već januara 1869. U gradu od 25000 stanovnika, pozorišna sala ima oko 800 mesta! Prva predstava u novom zdanju je održana 30. oktobra (po starom kalendaru) iste godine. O ovom događaju je ostalo zabeleženo:„... Prva predstava je bila ’Posmrtna slava kneza Mihaila’, slika iz narodnog života Đorđa Maletića, u četvrtak 30. oktobra 1869. godine...
... Iz jedne sačuvane plakate – pozivnice štampane na svili (upućene Hrvatskom narodnom kazalištu u Zagrebu) vidi se da su u komadu učestvovali skoro svi članovi Narodnog pozorišta: Milka Grgurova, Marija Jelenska, Julka Jovanovićka, Mara Grgurova, Ljubica Kolarevićka, Adam Mandrović, Nestor Nedeljković, Toša Marković, Aleksa Savić i kao početnik Toša Jovanović...
... Ova predstava ostavila je snažan utisak na publiku, naročito kada je predstavljač, maskiran i obučen kao knez Mihailo, prešao na konju preko pozornice. Kada ga je publika na pozornici ugledala na konju – piše recenzent ’Vidovdana’ – učinilo joj se da opet pred sobom vidi sušta živa kneza Mihaila...“
Kada je sazidana, zgrada Narodnog pozorišta u Beogradu je, pored kapetan Mišinog zdanja, bila najveća i najraskošnija palata u Srbiji. Po rasporedu masa, horizontalnoj i vertikalnoj podeli površina i izabranim motivima površinske obrade glavne fasade, Narodno pozorište Aleksandra Bugarskog podsećalo je na Skalu Pjermarinija u Milanu, koja je sagrađena devedeset godina ranije (1776–1778).

REKONSTRUKCIJA ZGRADE
Prve prepravke i doziđivanja izvedena su već 1870. godine. Relativno mala pozornica zahtevala je dograđivanje i produženje. Dograđeni zadnji deo je bio niži i sagrađen od slabog materijala. Pored produženja pozornice, bile su predviđene i garderobe za statiste, magacin za dekor i nameštaj, i slikarnica. Planove za doziđivanje verovatno je najpre načinio preduzimač Vinter, ali potom su ponovo povereni Aleksandru Bugarskom. Radove je izveo preduzimač Erlmajer. Proširivanje je izvršeno na zemljištu koje nije pripadalo pozorištu, ali pozorišni odbor je započeo zidanje i bez dozvole. Unutrašnjoj obradi i opremi pozorišta je poklonjena veća pažnja i nije se štedelo. U gledalištu, sve površine parapeta, loža, stubova, tavanice, obrađene su dekorativno u gipsu i obilato pozlaćene. Na ograde loža su stavljeni medaljoni sa grbovima svih srpskih zemalja i portretima istaknutijih srpskih vladara i književnika. Medaljon sa likom kneza Mihaila kao osnivača pozorišnog zdanja smešten je iznad portala pozornice. Unutrašnja oprema sedišta i scenska tehnika nabavljeni su u Beču, po odluci Pozorišnog odbora. Na sredini plafona, ispod rozete za provetravanje, visio je veliki luster sa preko sto gasnih plamenova. Sve slikarske radove, kao i slikanje zavese uradio je bečki dvorski slikar Kaucki. Osvetljenje pozornice, garderoba, magacina, gledališta, tj. celokupne zgrade, bilo je na gas. Fabrika gasa – gasara, bila je smeštena u napuštenoj Karadžamiji, dvadesetak metara ispod pozorišne zgrade, na uglu Dositejeve i ulice Braće Jugovića.

Problem pozornice i pomoćnih prostorija, nedostatak garderoba, slaba konstrukcija zbog štednje i slično, uslovili su da 1911. godine bude doneta odluka o još jednoj rekonstrukciji zgrade. Ministarstvo građevina je poverilo radove svom službeniku, arhitekti Josifu Bukavcu. Planovi su predviđali rekonstrukciju koja će Narodnom pozorištu i spolja i iznutra potpuno izmeniti izgled, raspored prostorija pa i dimenzije. U leto 1912. već se počelo sa proširivanjem pozornice, a zbog izbijanja Balkanskog rata, u jesen te iste godine, radovi su prekinuti da bi bili nastavljeni u leto 1913, kada su uglavnom i završeni. Iduće, 1914. godine, započeta je rekonstrukcija gledališta, ali su radovi opet prekinuti zbog Prvog svetskog rata. U bombardovanjima glavnog grada koja će da uslede između 1915. i 1918, kao i zbog austro-nemačke okupacije, mnogi elementi rekonstrukcije iz 1914. su propali. Gradnja Pozorišta je nastavljena 1919, i uz manje ili veće izmene u odnosu na projekat iz 1911, radovi su potpuno završeni tek 1922. godine. Spoljna arhitektura je izgubila jedinstvo stila i sklad originalne zamisli Bugarskog, predstavljala je mešavinu secesije i baroka. Gledalište sada brojalo 700 sedišta, 33 lože (plus nešto veća dvorska) i 66 stajanja – sve ukupno 944 mesta. Pozornica je povećana u dubinu, a ugrađena je i pokretna okrugla bina (rotacija). Garderobe, radionice, prostorije za upravu, magacini i druge pomoćne prostorije smeštene su oko zadnje pozornice na dva i tri sprata. Promenjene su sve instalacije i uvedeno je centralno grejanje. Na izradi detalja u enterijeru arhitekti Josifu Bukavcu su pomogli arhitekti – ruski emigranti, čiji ukus i uticaj su se naročito ogledali u dekorativnim radovima u gledalištu, vestibilu i foajeu na prvoj galeriji koji su dobili još više gipsanih radova, veštački mermer i teške barokne motive. Plafone je svojim monumentalnim stilom oslikao ruski slikar Stepan Kolesnikov. Jedino što je u enterijeru ostalo od prethodne zgrade je medaljon sa profilom kneza Mihaila, iznad portala pozornice, koji je obnovio vajar Đoka Jovanović. Pozorište je stradalo u bombardovanju Beograda 6. aprila 1941. Već krajem godine, iako pod okupatorskim vlastima, Ministarstvo građevina započinje popravku, koja je podrazumevala i novu rekonstrukciju. Zgrada je opet povećana, ispod nje je dozidan još jedan deo, koji se nepravilno širio sa strane, a u kojem je pozorište dobilo prostorije za kancelarije, probne sale, radionice, magacine, garderobe, tri stana i druga prateća odeljenja. Nekad simetrična, monumentalna kompozicija građevine iz 1922. godine potpuno je izgubila svoj sklad u sada skoro udvostručenoj dužini. Štedljiva rekonstrukcija je uticala i na spoljnu arhitekturu starog dela zgrade, koja je nasilno uprošćena i odavala je utisak nedovršenosti. Zazidan je srednji glavni ulaz iz vestibila u gledalište, a ostavljeni su samo bočni, neugledni prilazi prema garderobama. Gledalište je dobilo relativno skroman izgled s uprošćenim dekorom i tavanicom bez slika. Rekonstrukcija je isprva bila poverena arhitekti Gojku Todiću, a potom arhitekti Draganu Gudoviću. Radove je izvodilo, uglavnom, građevinsko preduzeće arhitekte Milana Sekulića. Po završetku pozorišne sezone 1964/65. pristupilo se manjoj adaptaciji Velike scene, i to na osnovu nacrta arhitekte Nikole Šercera. U gledalištu je povećan broj mesta tako što su uklonjene lože i postavljena manja sedišta sa užim razmakom između njih. Skinut je veliki kristalni luster, a dvoranu su krasili novi bareljefi i zidovi od hrastovih lamperija, kao i plava boja sedišta i zavese. Postavljen je nov linoleumski pod, broj reflektora je povećan za dvanaest, uvedeno je novo centralno grejanje, kao i bešumni ventilatori za pročišćavanje vazduha.

Narodno pozorište i grad Beograd su 1986. godine odlučili da se započne još jedna, zaista neophodna, detaljna rekonstrukcija sada već sasvim neuslovne zgrade. Glavni arhitekti i projektanti za rekonstrukciju starog dela i nove zgrade bili su Ljubomir Zdravković i Slobodan Drinjaković. Enterijer je bio urađen po nacrtima arhitekte Milana Pališaškog; fasadna i dekorativna plastika po nacrtima Branke Bremec, Dimitrija Ivančevića i Zorana Badnjevića, a statiku je uradio inženjer Milenko Popović. Projekat i radovi su povereni građevinskoj radnoj organizaciji Trudbenik. Obnova je trajala skoro tri godine i stajala je oko 4,5 miliona dolara. Svečano otvaranje „novog“ pozorišta je bilo 15. oktobra 1989. godine, a prva predstava, Eshilova „Orestija“, održana je 10. novembra iste godine.

Ovom rekonstrukcijom, staroj zgradi je vraćen izgled od pre Drugog svetskog rata, a ukupna površina je skoro udvostručena dogradnjom modernog objekta u koji su, na pet spratova iznad i dva sprata ispod zemlje, smeštene službene prostorije. Zgrada sada ima osamnaest i po hiljada kvadratnih metara, od kojih sedamnaest hiljada kvadrata korisnog prostora. U gledalište su vraćene lože, koje su uklonjene 1966. i sada izgledaju kao i u XIX veku, sa karakterističnim potkovičastim rasporedom. Dvorana je dobila nov sjaj i privlačnost. Cela je presvučena u crveni velur i pliš, a još preovlađuju osnovni beli i zlatni tonovi. U foajeu druge galerije se nalazi ploča sa imenima svih darodavaca i mecena pozorišta iz XIX veka. Na plafonu dvorane je obnovljena velika umetnička slika Kolesnikova, kompozicija iz dva dela – „Bahanal“ i „Talija sa četvoropregom“. I foajei su drugačiji, lepši. Postavljeni su mermerni podovi, gipsani ukrasi na plafonima, reljefi, pozlata, biljurna ogledala, kristalni lusteri, a u glavni je smeštena i, davno zaboravljena, bista kneza Mihaila, osnivača pozorišta. U novoj, tzv. radnoj zgradi, arhitekti i graditelji su ostavili veze za podzemne hodnike, koji bi jednoga dana mogli da se provuku ispod Francuske ulice i povežu sa novom zgradom za Operu i Balet, koja bi bila izgrađena na Trgu republike, preko puta Narodnog pozorišta. Po nekim planovima to bi bila samo velika pozornica i gledalište sa preko 1.500–2.000 sedišta, dok bi obe zgrade opsluživalo isto, već postojeće osoblje. Može se reći da danas Narodno pozorište u Beogradu predstavlja modernistički spoj starog i novog u arhitekturi, a u tehničkom smislu jednu od najsavremenijih opremljenih pozorišnih kuća u svetu.