Nije to to – Studije Fausta

Proteklog vikenda je u Beogradskom dramskom pozorištu premijerno izvedena predstava „Nije to to – studije Fausta”, slovenačkog reditelja Tomija Janežiča, koja na nesvakidašnji način obrađuje problematičnu stvarnost balkanskih prostora. Zahvaljujući kompleksnom pristupu temi, ali i njenom atipičnom postavljanju, reditelj već u prvim minutima predstave ostavlja gledaoce zbunjenim onim što se odigrava pred njihovim očima.

Scenografija na prvi pogled predstavlja veoma važnu kariku u razumevanju čitave radnje: tek u jednom uglu scene prikazan je manji deo bolničke ordinacije ograđene prozirnim plastičnim „zidovima”, dok su oko same ordinacije, zauzimajući veći deo scene, poređane crvene stolice čija boja asocira na krv, smrt, leševe. Veći deo ordinacije vešto je skriven od pogleda publike, što dodatno mistifikuje taj prostor, u kome se koncentriše gotovo sva tragedija ovog pozorišnog komada. Njegovi akteri stupaju na scenu iz gledališta, čime se briše granica između „glumaca” i „publike”, pa pasivni gledaoci najednom postaju očevici. Jedna od medicinskih sestara koja prva stupa pred publiku učestvuje u apsurdnoj sceni vađenja žutih balona iz crnih kesa, koji potom, jedan po jedan, pucaju pred njenim očima. Upravo to nenasilno cepanje balona predstavlja pucnje koji nas uvode u strahote rata u Sarajevu, tematske srži ovog komada, ali i aluziju na nevino stradanje tamošnje dece i njihove nedosanjane snove. Taj vizuelni momenat, izražen kroz rekvizite, pokret i pogled, čini ključni element u razumevanju čitavog narativa, koji se od početka do kraja zasniva na kompletnom odsustvu teksta. Međutim, kao da se u tom „ćutanju” glumaca krije sva napetost i dinamičnost radnje. Osim toga, i među gledaocima, usredsređenim isključivo na razumevanje simbolike scenografije, tišina prerasta u muk, koji postaje intenzivniji od govora. Gromoglasni zvuk rata koji odzvanja u pozadini, kovitlanje gareži nad bolničkim krevetom, smenjivanje leševa (pacijenata i medicinskih sestara) u ordinaciji – samo su neka od rediteljskih rešenja za prikaz smrti u tadašnjem Sarajevu. Prikaz trudnice u grotlu takvog nasilja (ali i prisustvo isključivo ženskih likova na sceni) dodatno ističe tragediju rata, dok vrhunac morbidnosti pozorišni komad dostiže scenom u kojoj jedini muški glumac prvo lagano prosipa pesak na pod, a zatim iz kanti izliva krv. Dok škripa peska koji pada na pod nedvosmisleno podseća na zvuk zemlje koja se iz sveže iskopane rake sručuje na kovčeg, krv još slikovitije prikazuje posledice rata, izazivajući pri tom mučninu i gađenje.

Neobičnost forme ovog pozorišnog komada reditelj opravdava i svojim direktnim uključivanjem, kada preko mobilnog telefona počinje da komunicira sa publikom, ali i da daje instrukcije glumcima. U toku tog nesvakidašnjeg postupka reditelj pominje polaritet svakog rata, u kome uvek na jednoj strani vlada radost i smeh, a na drugoj plač ili muk. Ironično ističući da „prolivamo svoju krv jer je ona najjeftinija”, on još jednom podseća na svu brutalnost i tragičnost koje u sebi kriju sudbine naroda na ovim prostorima.

Međutim, u jednom trenutku, kako se približava kraju, komad prevazilazi temu žrtava u Sarajevu i počinje da simboliše univerzalno čovekovo stradanje, ali i izopačenost ljudskog uma, posebno ističući nasilje nad ženama kao sveprisutni problem. To se postiže nasnimanim ženskim glasovima koji govore o svirepim ubistvima, ali i o ozloglašenom Širo Išiju i njegovoj jedinici 731, koja je vršila gnusne eksperimente na ljudima i fetusima. Te „umetnute” priče, zajedno sa uvođenjem još jednog lika žene – žrtve izobličene pomenutim eksperimentima, čine glavni narativ još sablasnijim, a ljudska zloba i monstruoznost prevazilaze granice Balkana. (Da li su one naš Mefisto, kome se svesno pokoravamo, a koji nas nesvesno čine Faustom?)

Radnja biva zaokružena kontrastnim prikazom rata u poslednjoj sceni: i dok ispred „zidova” ordinacije leži leš u lokvi krvi, koji delimično prekriva široka crvena zavesa, salom odjekuju podvriskivanja devojaka koje u elegantnim haljinama igraju kolo.

„Nije to to – studije Fausta” je pozorišni komad koji više liči na umetnički čin, pa čak i performans, i koji iz tog razloga daje prostora svakom gledaocu da ga doživi na samo sebi svojstven način, ali i da pronađe faustovske elemente koji su prisutni u delu od početka do kraja. Međutim, čak i tada kada pomislimo da smo odgonetnuli značenje svakog rediteljevog pozorišnog postupka, postoji opasnost da „to ipak nije to”, što nam se u prvi mah čini. Bilo kako bilo, nijedna scena ne ostavlja gledaoce ravnodušnim, a da li će kod njih izazvati osudu, bes, tugu ili povređen ponos, to zavisi samo od onoga što se duboko krije u njima kao pojedincima.

Foto: Beogradsko dramsko pozorište