Knjaževsko-srpski teatar

Poniklo u vreme borbe za nacionalnu nezavisnost i u periodu kada su postavljeni temelji kulturnom životu u Srbiji, pozorište u Kragujevcu delilo je sudbinu svog naroda, održavajući kontinuitet preko raznih družina i pozorišnih formacija. Obnovljeno posle II svetskog rata, postalo je najotvorenija kulturna institucija grada čije se delovanje osećalo u užoj i široj sredini.

Na sceni ovog pozorišta odnegovana je čitava plejada vrsnih umetnika koji su ostavili dubokog traga u istoriji pozorišne umetnosti zemlje. Teatar u Kragujevcu koji je nosio ime osnivača prvog srpskog teatra Joakima Vujića, izrastao je po svom repertoarskom izrazu i scenskom tretmanu u moderno savremeno pozorište.

Hatišerifom od 1830. i1833. godine Srbija dobija autonomiju i pravo da podiže kulturno-prosvetne i zdravstvene ustanove. Zahvaljujući činjenici da je Kragujevac u to vreme prestonica obnovljene Srbije u kome je Knez Miloš Obrenović podigao svoj dvor sa upravnim i administrativnim aparatom, u njemu se utemeljuju: Knjažesko-serbska tipografija, Novine Serbske pod uredništvom Dimitrija Davidovića, Gimnazija (1833. godine), Knjažesko-serbski teatar (1835. godine), Knjažesko-serbska banda koju osniva Jozef Šlezinger, Liceum Knjažestva Serbskog (1838. godine), muzej, biblioteka, galerija slika, Sud kragijevački (1820. godine), bolnica, prva apoteka (1822. godine). To je uslovilo dolazak učenih Srba iz Vojvodine koji će u Kragujevcu započeti pionirski rad na kulturno-prosvetnom polju.

U Kragujevcu se prve pozorišne predstave pominju 1825. godine. Pripremao ih je i izvodio učitelj Đorđe Evgenijević sa đacima. Prilikom svog dolaska u Kragujevac u njima je učestvovao i Joakim Vujić. Na poziv Kneza Miloša u jesen 1834. godine u Krgujevac dolazi Joakim Vujić kao ličnost velikog pozorišnog iskustva i poznavalac obimnog pozorišnog repertoara. Postavljen je za direktora Teatra sa zadatkom da organizuje rad pozorišta.

Knjažesko-serbski teatar smešten je u adaptiranim prostorijama tipografije i imao je binu, lože i parter. Repertoar Teatra činila su uglavnom dela Joakima Vujića, a glumački ansambl, pored Vujića, koji je bio glavni glumac i reditelj, sačinjavali su mladi činovnici i đaci gimnazije. Prve predstave održane su u vreme zasedanja Sretenjske skupštine od 2. do 4. februara 1835. godine, kada su prikazani Vujićevi komadi uz muziku koju je komponovao Jožef Šlezinger. Za tri dana izvedene su četiri predstave: Fernando i Jarika, La Peruz, Bedni stihotvorac i Begunac. Pozorišnu publiku sačinjavali su Knez sa porodicom, činovnici i pozvani gosti, kao i poslanici u vreme skupštinskih zasedanja. Na Sretenje Gospodnje, 15. februara 1835. godine (2. februara, po Julijanskom kalendaru) prikazao je Joakim Vujić svoj pozorišni komad Fernando i Jarika, prema delu Karla Ekartshauzena.

Posle prestanka rada Kneževog teatra 1836. godine pozorišnu tradiciju nastavlja Atanasije Nikolić obnavljanjem teatra u jesen 1840. godine. Teatar prikazuje komade koje je pisao, režirao i u kojima je bio jedan od glumaca Atanasije Nikolić. Sa preseljenjem prestonice u Beograd 1841. seli se i Teatar koji nastavlja rad u takozvanom Teatru na Đumruku. Sredinom 19. veka u Kragujevcu je osnovano Dobrovoljačko pozorišno društvo koje, pored čitalaštva, okuplja inteligenciju, omladinu, zanatlije i trgovce, dajući impuls kulturno-prosvetnom životu u Kragujevcu za duži vremenski period. Njegova aktivnost poklapa se sa periodom ekonomskog i društvenog uspona Kragujevca koji nastaje osnivanjem Topolivnice, kada dolazi veliki broj domaćih i stranih stručnjaka i majstora.

Društvo je najaktivnije 60-tih godina 19. veka u vreme Omladinskog pokreta kada je i gostovalo u Beogradu u čast skupštine Ujedinjene omladine srbske. Imalo je Pozorišni dom u kome je priređivalo predstave sa raznovrsnim repertoarom, dela tada popularnih pisaca.

Osamdesetih godina prošlog veka rad Društva jenjava što koriste druge putujuće pozorišne trupe organizujući svoja gostovanja u Kragujevcu. Među prvima bila je trupa Paje Stepića, a zatim Nikole Simića, Dimitruja Nišlića, Niškog pozorišnog društva Sinđelić i druge. Devedesetih godina prošlog veka u Kragujevcu se osniva Dobrovoljno profesionalno pozorišno društvo pod imenom Sloga. Za tri godine svog postojanja na scenama u hotelu Takovo i svojoj letnjoj areni izvelo je 240 predstava.

Sa razvojem modernog radničkog pokreta u Kragujevcu je početkom ovog veka osnovano Radničko pozorište s ciljem negovanja idejne i klasne koncepcije kulturno-prosvetnog obrazovanja radništva. U toku I svetskog rata na improvizovanim pozornicama u vojničkim logorima u izbeglištvu u kojima učestvuju i glumci iz Kragujevca, kao i u gradu, organizovanjem predstava sa patriotskim tekstovima podizan je moral kod vojnika i naroda. Pozorišni život u Kragujevcu između dva rata bio je veoma živ. Prvi kulturni događaj u oslobođenom Kragujevcu 1918. godine bio je osnivanje pozorišta Gundulić koje radi samo jednu sezonu posle čega prelazi u Beograd.
Po ugledu na Akademsko pozorište u Beogradu, 1924. godine na inicijativu kragujevačkih intelektualaca, osniva se Akademsko pozorište, koje negujući savremeniji i moderniji pristup sceni, živoj reči i repertoaru, postaje ozbiljna umetnička organizacija. Po prestanku rada Akademskog pozorišta kontinuitet pozorišnog života nastavljaju amaterska pozorišta Sokolske organizacije, koja su najaktivnija u periodu od 30-tih do 40-tih godina.

Programi koji nose socijalnu notu, sadržajno i idejno angažovani na buđenju klasne svesti, iskazivani su na scenama radničkih kulturno-umetničkih društava, a posebno KUD Abrašević. Na inicijativu Branislava Nušića i poklonika pozorišne umetnosti u Kragujevcu 1935. godine osniva se Narodno pozorište grada - prvo profesionalno pozorište posle 100-godišnje pauze. Zbog materijalnih teškoća pozorište je radilo samo jednu sezonu kada je odlukom Banovinske uprave u Novom Sadu preraslo u Pozorište Dunavske banovine. Ovo pozorište zvanično pokriva teritoriju Kragujevca sve do početka II svetskog rata.

U vreme okupacije u Kragujevcu je od 1942. do 1944. godine pod nadzorom Odseka za propagandu Načelstva okruga kragujevačkog radilo pozorište čiji se repertoar sastojao od komada sa tematikom iz narodnog života. Ustanovljeno odlukom Kulturno-prosvetne sekcije Narodnooslobodilačkog odbora, Pozorište narodnog oslobođenja, svoju prvu predstavu priredilo je decembra 1944. godine. Od tada pa sve do danas, stalno na uzlaznoj liniji, u dinamičnom razvoju uvek u centru događaja, društvenih traženja i kulturne politike, ono ispunjava svoju misiju. Velikim elanom i entuzijazmom članova u periodu obnove savlađivani su brojni kadrovski, repertoarski, prostorni i materijalni problemi, što je dovelo da kragujevačka pozorišna kuća postane kulturni centar za širu teritoriju.

U vreme intenzivnog razvoja samoupravljanja, Kragujevačko pozorište, koje od 1965. godine nosi naziv Pozorište Joakima Vujića, a od 1970. Teatar, u pogledu repertoara i scenskoj realizaciji dela ostvaruje vrhunska dostignuća. Požar početkom 1969. godine za kraće vreme onemogućio je rad u samom pozorištu a intenzivirao na stalnim scenama u drugim mestima, turnejama i razmenama sa pozorištima u zemlji i inostranstvu.

Na Dan Teatra, svakog 15. februara, najeminentnijim piscima, glumcima, rediteljima, scenografima, kompozitorima, najstarije srpsko pozorište uručuje Statuetu Joakim Vujić (dodeljuje se za izuzetan doprinos razvoju pozorišne umetnosti Srbije), Prsten sa likom Joakima Vujića (dodeljuje se za izuzetan doprinos razvoju Teatra i afirmaciji njegovog ugleda u zemlji i inostranstvu) i Medaljon sa likom Joakima Vujića koji se dodeljuje za pomoć pri unapređenju rada Teatra i ostvarivanje programskih ciljeva, kao i promociju pozorišta u širem regionu. Autor Statuete Joakim Vujić je Nikola Koka Janković, rođen u Kragujevcu 1926. godine, akademski vajar i član SANU, Srpske akademije nauka i umetnosti.